Tokom protekle godine bili smo svedoci veoma mračnih događaja. Haos i bezumlje na Bliskom istoku ne prestaje, nedužni ljudi beže iz svojih domova, dok su teroristički napadi zavili mnoge porodice širom sveta u crno. Zbog ovih a i mnogih drugih činjenica početak nove kalendarske godine nas obavezuje da ponovo promislimo probleme koji stoje pred nama. Nakon napada na redakciju satiričnog časopisa Šarli Ebdo i terorističkog napada u Parizu novi roman Mišela Uelbeka “Pokoravanje” je stekao status svojevrsnog distopijskog predskazanja budućnosti Evrope. Pored toga, roman “Pokoravanje” je u 2015. godini bio apsolutni bestseler, zbog čega s osnovanom pretpostavkom može da se smatra da je ostavio snažan utisak na čitaoce. Takođe, mnogobrojni svetski časopisi su posvetili značajan prostor Uelbekovom delu, dok su se vodeći publicisti prosto utrkivali u analizi ovog kontroverznog romana. Zbog svega navedenog Uelbekov roman upravo na početku nove godine i sa razumne vremenske distance može da posluži kao izvrstan alat pomoću kojeg bi trebalo da promislimo duboka, esencijalna nerazumevanja koja danas vladaju svetom.
Kada se iščitavaju mnogobrojni prikazi i diskusije koje su posvećene Uelbekovom romanu ono što momentalno privlači pažnju jeste da je veoma malo prostora posvećeno izuzetno malignom Uelbekovom razumevanju života i suživota kroz ratoborno, beskompromisno nadmetanje različitih ideoloških, religijskih i kulturnih obrazaca. Pored toga, izuzetno je zabrinjavajuća društvena imunost na Uelbekova pojmovna baratanja u esencijalističkom maniru dovedena do krajnosti, gde su identiteti apsolutno fiksirani, pri čemu se vrednosni pojmovi izražavaju uglavnom preko postojećih stereotipa. U Uelbekovom imaginativnom svetu svi muslimani su percipirani kao islamisti, to jest pripadnici Muslimanske braće, socijalisti se izjednačavaju s korumpiranim i u svoje kule od slonovače zabarikadiranim “šezdesetosmašima” i pomodnim levičarima, dok sinonim za konzervativno glasačko telo predstavlja Mari Le Pen i njen radikalno-nacionalistički Nacionalni front. Ovakva vulgarna redukcija savršeno pogoduje ratobornom izoštravanju potencijalnih nesuglasica i afirmaciji negativnih stereotipa koji po pravilu vode ka bipolarnoj društvenoj podeli “Mi” naspram “Oni”.
Prenbregavanjem da se ukaže na štetnost simplifikovane prezentacije i (su)odnosa različitih grupa i kulturno-religijskih osobenosti stiče se utisak da sve veći broj ljudi, ako ne svesno onda podsvesno, prihvata grube Uelbekove podele. Na istom ovom narativu, samo drugačije upakovanom, pre nešto više od dve decenije proslavio se američki politikolog Samjuel Hantignton s pogubnom tezom o neizbežnom sukobu monolitinih civilizacija, inače tezu koju su vremenom oberučke prihvatili militantni džihadisti predvođeni sada već pop ikonom Osamom bin Ladenom. Na potpuno istovetan način danas najglasniji Uelbekovi “sagovornici” koji u njegovim delima pronalaze motive za svoje umobolne akcije su pripadnici mračnog paramilitarnog džihadističkog pokreta Islamske države. Drugim rečima, ovako radikalan i pojednostavljen izraz zasnovan na najbrutalnijim stereotipima predstavlja kamen temeljac za sve naknadne radikalne nadogradnje od govora mržnje pa do konkretnih zlodela u ime određene ideologije uperene spram Drugoga.
Međutim, ono što je posebno zabrinjavajuće jeste da su brojni prikazi pomenutog romana isticali da roman ne potpiruje islamofobiju, koja već duže vreme u zapadnim društvima predstavlja trend u usponu. Naročito se ovakav stav pronalazi kod autora iz našeg regiona (najslikovitiji primeri su prikazi Teofila Pančića i Srećka Horvata). Kritika zapadnog društva koja se svakako nalazi u Uelbekovom romanu nikako ne abolira autora od strahovito iskrivljenog i nedobronamernog prikazivanja muslimana u Francuskoj. Muslimansko stanovništvo u Francuskoj skoro apsolutnom većinom pripada etničkim zajednicama koje predstavljaju manjinske grupe. Ako se okrenemo ne toliko dalekoj prošlosti videćemo da je poput Uelbeka koji zamera Francuzima što su izgubili sebe i nacistička propaganda veoma oštro kritikovala Nemce što nisu dovoljno “istinski” Nemci. Pored kritike upućene samim Nemcima nacisti su takođe, kao i Uelbek danas, locirali jednu manjinsku grupu koja je po njima imala značajan uticaj na sudbinu Nemačke. Zbog te nacističke projekcije Jevreji su pretrpeli najstravičniji genocid u istoriji čovečanstva. Ova istorijska lekcija mora da nam svima bude na umu kada se određena manjinska grupa na beskrupulozan način patološkim konstrukcijama pretvara u državnu opasnost broj jedan, kako to Uelbek u svom romanu čini s muslimanima. Zbog ove činjenice i zbog nedvosmislenog porasta islamofobnih sentimenata nikako se ne može ostati nem na način na koji Uelbek tretira muslimane, pri čemu ih u svom maniru posmatra kao jednu krajnje homogenu grupu, što je faktički netačno jer su muslimani u Francuskoj izrazito heterogena populacija. Pored toga, Uelbek tako homogeno predstavljene muslimane pozicionira nasuprot autohtonih Francuza, što je postupak koji nosi potencijalno fatalne posledice.
Uelbekovo redukcionističko i esencijalističko pozicioniranje muslimana dovodi do veoma morbidnog spoja kod čitalačke publike. Uelbekov zahvat pogoduje i veoma uspešno mobiliše i spaja u jednu tačku ekstremne desničare i levo orjentisane autoritarne umove s kvazi univerzalističkim afinitetima. Uelbek kod ultra desničara igra na kartu pretnje od uspostavljanja Eurabie u Francuskoj služeći se Vajlderovsko-Le Penovskim jezikom, dok ostrašćenim zagovornicima prosvetiteljstva manipulativnim jezikom servira muslimanke zatočene u ropskom položaju svemoćnog muslimanskog partijarhata.
Muslimanke su kod Uelbeka svedene na najniži oblik postojanja. Pored toga što kao i u drugim primerima ova krajnje simplifikovana postavka nikako ne odgovara stvarnosti veoma je zanimljivo da upravo ta ideja kod Uelbeka izaziva divljenje spram islama i muslimana. Taj vid divljenja vrednostima islamske civilizacije koje u nju učitava posmatrač spolja nije isključivo Uelbekova falinka. Pre njega je Niče na skoro istovetan način iz svog dubokog gađenja spram nemačke kulture čiji je i sam bio pripadnik u nebesa dizao patrijahalne vrednosti islamske civilizacije pri čemu se nepogrešivo služio najsirovijim orijentalističkim fantazmima o civilizaciji o kojoj je imao nameru da “pohvalno” govori.
Upravo kroz Uelbekovo divljenje (ne)postojećoj poligamiji u islamu i sagledavanje muslimanke kroz prizmu najprizemnijih strasti na površinu izlazi jedna neverovatna tuga i beznađe sve prisutnijeg prototipa savremenog čoveka koji više ne poseduje referentne tačke u svom moralno-etičkom kodeksu. Nesagledivi relativizam koji je okupirao um savremenog čoveka zaista predstavlja alarmantno stanje i izaziva nelagodu i anksioznost u pogledu puta kojim bi trebalo ići dalje. Međutim, rešenje za stanje u koje se dospelo nikako se ne sme tražiti “spolja”, to jest u okrivljavanju i prevaspitavanju Drugog, već bi upravo trebalo pokušati da se čuje šta Drugi ima da kaže. I da se putem (samo)refleskije dođe do mogućih odgovora na pitanje gde su stvari krenule u nepoželjnom pravcu.
Uelbekov roman je školski primer malicioznog evropocentričnog orijentalizma i paternalističkog ponašanja spram Drugog u koje pojedini delovi evropskog društva sve dublje tonu. Munjevitom brzinom se pokazuje da eventualni povratak evropskom eksluzivističkom umu koji se oslikava u insistiranju na disciplinovanju, ideološkom prevaspitavanju i paranoidnom zaziranju od drugačijih kulturno-religijskih obrazaca nikako ne može biti zamena za interkulturalni obrazac koji je od sredine osamdesetih godina doveo do značajnih pomaka u odnosu spram drugih religija i tradicija u Evropi.
Ovaj osvrt na Uelbekov roman nikako nema nameru da svu odgovornost stavi na teret Evrope. Velika odgovornost je i na evropskom muslimanskom stanovništvu da i dalje aktivno radi na pronalaženju funkcionalnih obrazaca kako bi bili lojalni građani u državama u kojima žive, a u isto vreme i verni svojim tradicionalnim izvorima pri davanju odgovora na zahteve savremenog modernog evropskog društva. Taj zadatak nije nimalo lak, niti se može očekivati da na tom putu ne bude značajnih izazova. Međutim, ono što možemo da zaključimo jeste da sadašnju situaciju treba shvatiti veoma ozbiljno i s velikom civilizacijskom odgovornošću pri čemu masovno konzumiranje i popularizacija literature koja se služi najgrubljim oblicima esencijalističkog pogleda na svet i populističkim i prizemnim fantazmima ne doprinosi unapređenju odnosa, već samo može da doprinese osećaju otuđenosti kod velikog broja muslimanskih građana Evrope.