Piše: Ivan Ejub Kostić
Stanje na Iberijskom poluostrvu za vreme vladavine Vizigota u 7. veku bilo je krajnje haotično i konfuzno, naročito tokom perioda čuvenog vizigotskog kralja Roderika. Visoki uticaj sveštenika, unutrašnje razmirice na dvoru i ljubomora, nezadovoljstvo naroda zbog teških uslova života i beskrupulozno proganjanje Jevreja, samo su neki od razloga pada Vizigotske kraljevine. Zbog ovakvog stanja u kraljevstvu, mnogi stanovnici Iberijskog poluostrva doživeli su prodor muslimana s afričkog kontinenta kao spas. Pre svih Jevreji, koji su za vreme gotskog kralja Sisebuta primoravani da se pokrste ili, ako to nisu želeli, bivali su brutalno fizički kažnjavani, a imovina im je oduzimana. Najveći masakr nad Jevrejima dogodio se 694. godine, malo pre prodora Omajadskog halifata, kada su Jevreji s Iberijskog poluostrva uz pomoć jevrejskih Berbera s područja Severne Afrike organizovali neuspelu pobunu protiv opsesivnih mera koje su dugi niz godina trpeli. Nakon muslimanskog osvajanja 711. godine, Španija postaje deo Omajadskog halifata, koji je u to doba zauzimao prostor od današnjeg Maroka na zapadu do delova Avganistana i Pakistana na istoku. Nakon 756. godine, emirat na Iberijskom poluostrvu postaje defakto nezavisan od halifata na istoku kada je dinastija Abasida u krvi zbacila Omajadsku, a jedini preživeli potomak porodice Omajada Abdul Rahman I uspeo da izbegne egzekuciju Abasida prebegavši na teritoriju Iberijskog poluostrva gde je uspostavio svoju vladavinu. Abdul Rahman III, potomak Abdul Rahmana I, proglasiće 929. godine nezavisnost Andaluskog emirata od Abasidskog halifata na istoku i javno će je ozvaničiti proglašenjem nezavisnog halifata na području Andaluzije, što je ujedno značilo da „Kuća islama” nije više bila u rukama jedne dinastije. Abdul Rahman je po osnivanju emirata prestonicu ustanovio u Kordobi odakle će on i njegovi naslednici vladati sve do 1031. godine nakon čega će se država rasparčati na manje države. Početkom 12. veka, muslimani će izgubiti značajan deo teritorija, a svoju prestonicu će iz Kordobe premestiti u Granadu gde će ostati sve do njihove konačne predaje u januaru 1492. godine.
Stanovništvo koje je naseljavalo prostor Iberijskog poluostrva bilo je izrazito raznoliko, što je doprinelo uspešnom razvijanju nadetničkog i višedimenzionalnog društvenog poretka i univerzalnog kulturnog izraza. Zbog zategnutih odnosa emirata u Kordobi s Abasidskim halifatom, Abdul Rahman I ostvario je intenzivne veze s hrišćanskim kraljevinama na severu, kao i sa Vizantijom, što je kao rezultat dalo značajnu kulturnu saradnju i razmenu u određenim segmentima kulturnog stvaralaštva između hrišćanske i islamske civilizacije. Takođe, unutrašnja kulturna i socijalna politika Abdul Rahmana zasnivala se na visokom etičkom i moralnom svetonazoru i na ideji da emirat može uspešno da se razvija jedino s inkluzijom različitog etničkog stanovništva na teritoriji emirata. Zbog dijametralno suprotne unutrašnje politike u odnosu na pređašnje vladare koji su vladali na Iberijskom poluostrvu, Jevreji i hrišćani su većinski bili veoma blagonakloni prema novim vladarima. Naročito Jevreji. Nakon poraza Vizigota, Jevreji su u emiratu dobili brojna prava, poput: veronauke u školama za jevrejsku decu, mogućnosti da se zaposle na dvoru i u državnim upravama, dok je čuvena sinagoga u Toledu sve vreme tokom islamske vladavine bila u funkciji. Zbog izrazito dobrog položaja u kome su se nalazili Jevreji u Andaluziji, mnogi Jevreji s prostora današnjeg Iraka i Severne Afrike kao i iz drugih delova Evrope dolazili su da nastanjuju andaluske gradove: Kordobu, Malagu i Granadu. U to doba broj Jevreja koji su živeli u Andaluziji premašivao je broj u bilo kom drugom podneblju na svetu. Odličan primer za to koliko su Jevreji bili ne samo inkorporirani u društvo već i koliko su svojim znanjem i duhom doprineli halifatu, jeste renomirani lekar Hasdai ibn Šaprut koji je u vreme vladavine Abdul Rahmana III prvo obavljao posao sudskog veštaka, zatim dvorskog blagajnika, da bi na kraju karijeru završio kao vezir za spoljnu politiku i kao osoba od najvećeg halifinog poverenja. Bio je čuven po izvanrednom poznavanju arapskog jezika, po izuzetnoj retorici i prevodu s grčkog na arapski jezik čuvenog dela iz oblasti botanike Dioscorides. Njegovo učešće u vlasti halifata nije nimalo smanjilo njegov ugled u jevrejskoj zajednici, već nasuprot, smatrali su ga za svog „princa“. Svojim primerom podstakao je mnoge Jevreje da se dosele u Andaluziju. Među onima koji su krenuli putem Andaluzije s prostora današnjeg Iraka jesu i oni Jevreji koji su otvorili čuvenu školu Talmuda u Kordobi koja je dostigla nivo poznatih talmudskih škola iz Mesopotamije. Tokom postojanja halifata na prostoru Andaluzije, pored Hasdaija ibn Šapruta i mnogi drugi Jevreji imali su značajnu ulogu i doprinos u životu halifata. Među njima je svakako čuveni filozof i lekar Mozes Majmonid iz Kordobe, autor čuvenog četrnaestotomnog dela Mishneh Tora. Majmonid je zbog raspada halifata u Andaluziji bio prisiljen da utočište pronađe u Kairu, gde je vremenom zauzeo značajnu poziciju na dvoru Salaha el-Dina, na Zapadu čuvenijeg pod imenom Saladin.
Isto kao i Jevreji i hrišćani su u velikoj meri pozdravljali vladavinu emirata uprkos činjenici da su franački i gotski vladari bili hrišćani. Protokom vremena veliki broj hrišćana je dobrovoljno prelazio u islam, što je često u velikoj meri štetilo ekonomskim aspektima emirata. Jer, dok su hrišćani ostajali u svojoj veri, bili su obavezni da plaćaju džiziju, koja je bila značajan izvor novca za emirat. Nakon konverzije u islam, bivši hrišćani nisu više imali tu obavezu i emirat je ostajao bez prihoda. S druge strane, hrišćani koji su ostali verni hrišćanstvu vremenom su prihvatali manire, običaje i jezik muslimanskih vladara. Ovi hrišćani su se do te mere identifikovali s arapskim jezikom i kulturom da ih je bilo veoma teško razlikovati od samih Arapa, zbog čega su dobili naziv Mozarabi, što je u prevodu značilo „arabizovani“. Mozarabe su, zbog identifikovanja s Arapima i njihovom kulturom i jezikom, često oštro kritikovali radikalni hrišćanski ziloti koji su čvrsto ostajali verni hrišćanstvu. Ziloti su svojim javnim vređanjem verovesnika Muhameda i opstruisanjem islamskih molitvi u džamijama zloupotrebljavali visoki stepen slobode govora koja je bila prisutna u halifatu. Neprekidnim pokušajima da destabilizuju društveni sklad, ziloti su, nažalost, često doprinosili da se ostali pripadnici društva sumnjičavo odnose prema Mozarabima iako su oni bili lojalni društvu i društvenim vrednostima halifata uprkos činjenici da su ostali verni hrišćanskoj veri. Hrišćani koji su prešli u islam u halifatu su bili nazivani musalima ili muvaladun, zavisno od toga kada su prihvatili islam, i bili su jedan od najznačajnijih društvenih faktora, naročito u trgovini. Pogotovu od vremena vladavine Hakima I, hrišćani koji su prešli u islam bili su veoma inkorporirani u državnu administraciju gde su imali značajne položaje. Od vremena Hakima I, dolazi i do visokog stepena mešanja stanovništva putem međuetničkih brakova između novih muslimana i Arapa, tako da je bilo veoma uobičajeno da se na nekom visokom mestu u društvenoj hijerarhiji nalaze Berberi, crnci ili Sloveni, koji su najčešće pristigli na Iberijsko poluostrvo putem trgovine robljem. Za vreme Hakima I, guverner Toleda bio je Amrus, konvertit iz Hueska, dok je Abdul Rahman III želeo da dodeli najznačajnije mesto vrhovnog sudije Kordobe konvertitu čiji su roditelji bili još uvek hrišćani, što je izazvalo burnu reakciju na dvoru. Takođe, zanimljiv je i primer čuvenog generala Nađha, slovenskog konvertita, koji je uspešno predvodio vojsku halifata u čuvenoj bici Alhandega 938. godine.
Nažalost, veliki deo bogate pisane zaostavštine Andaluskog halifata iz koga bismo mogli da još detaljnije upoznamo dostignuća tog perioda nije sačuvan jer je za vreme vladavine kardinala Himeneza 1499. godine više od osam hiljada arapskih rukopisa spaljeno. Međutim, uprkos želji kardinala Himeneza da u jednom danu uništi neprocenjive plodove koji su stvarani tokom osam vekova na Iberijskom poluostrvu, tako nešto mu nije pošlo za rukom jer su pojedini hrišćanski sveštenici, svesni značaja pisanog svedočenja o dostignućima Andaluskog halifata, tajno sačuvali određeni broj rukopisa.
Na osnovu preživelih rukopisa, iz današnje perspektive gledano, Andaluzija predstavlja možda i najsvetliji primer uspešnog i plodonosnog suživota različitih religija, kultura i tradicija. Za razliku od savremenog veoma prisutnog pojma „tolerancije“ u društvenom životu, na kome se često površno i besadržinski insistira u zapadnoj civilizaciji, Andaluzija je izvanredan primer da je moguće i nešto više od pukog tolerisanja drugačijeg i različitog. Period postojanja emirata i halifata na prostoru Andaluzije pokazuje da je umesto tolerancije moguće uspostaviti međukulturno i međureligijsko suštinsko razumevanje i shvatanje iz kojih je moguće da se u daljim stadijumima razvija ljubav i empatija za drugačijeg i različitog.
Tekst je prvobitno objavljen u časopisu Izvor.